26. Chronografie i latopisy. Literatura historyczna na temat władzy bizantyńsko-słowiańskiego kręgu kulturowego w średniowieczu. Źródła ze wschodniego pogranicza terytorium władzy Piastów
W centrum zainteresowania znajduje się wpływ historiografii bizantyńskiej na dziejopisarstwo obszaru wschodniego pogranicza terytorium władzy Piastów: Słowian, którzy w średniowieczu pozostawali w orbicie cywilizacyjnego wpływu Konstantynopola. Punktem wyjścia będzie namysł nad bizantyńskimi tekstami historycznymi z VI–XV w., ich zawartością treściową i specyfiką formalną – zwłaszcza zaś tych spośród nich, które w formie całościowej lub fragmentarycznej zostały przetłumaczone na język (staro)cerkiewnosłowiański. Interesować nas będą też utwory historyczne, tworzone i kompilowane przez Słowian: chronografy i latopisy. Pragniemy zachęcić do dyskusji nad nimi zarówno bizantynistów, filologów-paleoslawistów, jak i znawców historii Polski i Europy Zachodniej, stawiając pytanie o to, do jakiego stopnia teksty te stanowią kontynuację tradycji bizantyńskich chronografii, w jakim zaś można je rozpatrywać w zestawieniu z gatunkami typowymi dla literatury kręgu łacińskiego (kronikami i rocznikami). Sekcję tę organizatorzy pragną poświęcić pamięci prof. dr. hab. Mirosława J. Leszki (1963–2024), wybitnego mediewisty z Uniwersytetu Łódzkiego, znawcy dziejów relacji bizantyńsko-słowiańskich.
26. Chronographies and letopises. Historical literature of the Byzantine-Slavic cultural circles in the Middle Ages. Sources from the eastern periphery of the Piasts’ power territory
We will focus our interest on the influence of Byzantine models on the historiography of the eastern borderlands of the power territory of the Piasts: Slavs who in the Middle Ages remained in the orbit of Constantinople’s civilizational influence. The starting point, therefore, will be a reflection on Byzantine historical texts of the 6th–15th centuries, their content and formal characteristics, especially those which – in whole or in parts – were translated into (Old) Church Slavic. We will also be interested in historical works created and compiled by Slavs: chronographs and letopises. We would like to encourage Byzantinists, paleo-Slavist philologists, as well as experts in Polish and Western European history to discuss these works, posing the question of to what extent they are a continuation of the tradition of Byzantine chronographies, and to what degree they belong with genres typical of the literature of the Latin circle (chronicles and annals). The organizers would like to dedicate this section to the memory of Prof. dr. hab. Mirosław J. Leszka (1963–2024), an outstanding medievalist from the University of Lodz, and an expert on the history of Byzantine-Slavic relations.
Tematem referatu będzie omówienie sposobu narracji historycznej w dziele Konstantyna Manassesa (ok. 1130- ok.1187), jego stosunek do źródeł, nie tylko stricte historycznych, ale i literackich oraz korzystanie z piśmiennictwa religijnego. Spróbuję zanalizować styl i poetykę Kroniki, bo tekst, jakkolwiek wpisujący się w gatunki historiograficzne, ubrany jest w metrum, co rodzi pytanie o cel i przeznaczenie tak napisanego dzieła.
Kronika w rozumieniu Manassesa to opis dziejów świata od jego początku, według przekazu biblijnego, przez historie mityczne Grecji i Rzymu, aż po czasy prawie mu współczesne (do ok. 1081). Taki rodzaj chronografii jest popularny w Bizancjum, poprzednikiem Manassesa jest Jan Malalas, który pisze swoją kronikę prozą – nowatorskim pomysłem Manassesa jest spisanie dziejów na sposób poetycki i potraktowanie tragików oraz epików starożytnych jako materiałów źródłowych.
Za to, co jest warte! Mowy wodzów bizantyńskich w toku zmagań z arabskimi Hamdanidami
Celem referatu jest analiza motywów poruszanych przez bizantyńskich wodzów, wygłaszanydo do wojska przed, w trakcie lub po bitwie. Kontekst wojen arabskich w X w. jest nieprzypadkowy, bowiem z jednej strony był to czas odrodzenia bizantyńskiego oręża, zaś z drugiej zmierzchu potęgi wojowniczych emiratów arabskich na wschodnich rubieżach cesarstwa. Aspektem, któremu poświęcono szczególnie dużo uwagi jest zarówno sposób motywowania żołnierzy, jak również próba dostrzeżenia ważnych aspektów politycznych, które przewijaja się w czasie mowy.
Chronograf, kronikarz, czy kniżnik. Kto stworzył Kronikę halicko-wołyńską?
Powstała pod koniec XIII wieku lub na początku XIV wieku Kronika halicko-wołyńska, jest jedyna zachowaną kroniką z terenów Rusi. Badania tekstologiczne wykazały, że możemy wydzielić co najmniej dwóch „autorów” tego dzieła. Celem wykładu będzie pokazanie znajomości bizantyńskich tradycji piśmienniczych na terenie zachodniej Rusi oraz kwestia, czym była Kronika halicko-wołyńska dla jej ostatniego redaktora.
Autorytet kalifa umajjadzkiego Mu'awiji w relacjach Teofanesa Wyznawcy
Tematyką proponowanego referatu będzie omówienie relacji w "Chronografii" Teofanesa Wyznawcy dotyczących pierwszego władcy dynastii umajjadzkiej. Interesują mnie te fragmenty bizantyńskiego dzieła historycznego, w których możemy znaleźć informacje na temat organizacji i aktywności dworu Mu'awiji. Omówione zostaną przykłady odnoszące się do domniemanego protokołu dyplomatycznego czy ceremoniału dworskiego, jak i dotyczące "zaobserwowanych" w "Chronografii" przykładów zachowania Mu'awiji, żądającego poszanowanie dla jego autorytetu.
Herezje w literaturze historycznej średniowiecznych Słowian południowych
Dzieła historyczne znane średniowiecznym Słowianom, zawierały uogólniony obraz herezji, w którym istotne miejsce zajmowali pierwsi herezjarchowie: Szymon Mag czy Ariusz. Obraz heretyków obecny w tego rodzaju literaturze zostanie przedstawiony na przykładzie Kroniki Jerzego Mnicha. Kontrastuje on nieco z obrazem, którego uczeni doszukują się w literaturze polemicznej, widząc w dziełach takich jak np. Kazanie Kosmy Prezbitera czy Arsenał dogmatyczny Eutymiusza Zigabenosa zestaw narzędzi do zwalczania herezji stanowiących bieżące wyzwanie dla Kościoła. W wystąpieniu pokazane zostaną przypadki użycia literatury historycznej w propagowaniu prawej wiary przez kaznodziejów oraz wspólne punkty „historycznego” i „teologicznego” obrazu herezji.
Dziejopisarstwo łacińskie w Polsce doby Piastów o Cesarstwie Bizantyńskim
Autor dokonuje analizy źródeł rocznikarskich i narracyjnych, które wspominają o Cesarstwie Bizantyńskim w epoce Piastów (966-1370). Jest to również próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, dlaczego do dziejopisarstwa łacińskiego powstałego wówczas w Polsce, trafiła tak niewielka ilość informacji na temat Bizancjum.
Przekłady bizantyńskich tekstów historycznych w piśmiennictwie Słowian Południowych i Wschodnich w średniowieczu
Średniowieczne dziejopisarstwo Słowian prawosławnych (Bułgarów, Serbów i mieszkańców Rusi) formowało się, poczynając od X w., pod silnym wpływem historiografii bizantyńskiej. Najstarsze tłumaczenia tego rodzaju tekstów z greki na język staro-cerkiewno-słowiański zostały wykonane w Bułgarii, za panowania Symeona I Wielkiego (893–927) i Piotra (927–969). Przede wszystkim powstały wtedy całościowe przekłady chronografii Jana Malalasa i Jerzego Mnicha (Hamartolosa). Tłumaczenia te szybko trafiły na Ruś. Okresem nasilonej działalności translatorskiej Słowian na Bałkanach (w II carstwie bułgarskim, Serbii Nemaniczów i na górze Athos) był XIV w. Przetłumaczono wówczas dzieła Jana Zonarasa, Konstantyna Manassesa, Jerzego Mnicha (drugi przekład, niezależny od starobułgarskiego) oraz Symeona Magistra i Logotety. Większość z nich trafiła na wschód Słowiańszczyzny. Na Rusi chronografie bizantyńskie dały początek chronografom – rodzimym kompilacjom, zawierającym wykład dziejów powszechnych.
„Jarzmo” czy „opieka”? Obraz władców Bizancjum w źródłach bułgarskich XI-XII w.
Cesarz Bazyli II, nie stroniąc od aktów brutalności, sfinalizował podbój Bułgarii w 1018 r., co jest przedmiotem opisu szeregu dziejopisów bizantyńskich (np. Jan Skylitzes, Jan Zonaras). Kontrastuje to z przekazem zachowanych bułgarskich prac historyczno-literackich. Anonimowi autorzy „Kroniki apokryficznej”, niektórych interpolacji do apokryfów proroków Izajasza i Daniela) idealizują panowanie cesarzy bizantyńskich, utożsamiając ich rządy z rodzimą tradycją polityczną. Takie poglądy mogły wynikać z racji powiązań rodzimej dynastii Komitopulów z arystokracją bizantyńską, co eksponowały mariaże z cesarskimi rodami Diogenesów, Dukasów czy Komnenów. Autokefaliczna struktura kościelna sprzyjała również zachowaniu dziedzictwa kulturowego podbitej Bułgarii, zwłaszcza rozwojowi rodzimych struktur monastycznych.
Λενζανήνοι i ζοῦμπρος – wiedza źródeł bizantyńskich o ziemiach polskich i ruskich w IX-XII wieku
Ziemie Europy Środkowej, w tym ziemie polskie, nie leżały w centrum zainteresowania Bizantyńczyków. Nieco inaczej sytuacja wyglądała w odniesieniu do ziem ruskich, z którymi związki polityczne, kościelne i konflikty zbrojne były zdecydowanie częstsze. Celem wystąpienie nie będzie jednak przedstawienie konfliktów bizantyńsko-ruskich czy związków małżeńskich, ale próba ukazania stanu wiedzy (oraz ewentualnie źródeł tej wiedzy) na temat polskich i ruskich w czasach ponownego uzyskania oraz trwania mocarstwowej pozycji Bizancjum w Europie.
Wczesnonowżytna wizja dziejów południoworuskich w Synopsisie kijowskim (1674)
Synopsis kijowski to cerkiewnosłowiański tekst historiograficzny, prezentujący dzieje Kijowa oraz ziem ruskich, od ich półlegendarnych początków w IX w., przez erę Wielkiego Księstwa Litewskiego i początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Latopis ten, opublikowany w Kijowie w 1674 r. (z kolejnymi wydaniami z lat 1678 i 1680), stanowi pierwszy nowożytny, ukraiński wykład rodzimej historii, ukazanej na tle dziejów Europy Wschodniej.
Celem referatu jest zaprezentowanie wyobrażeń średniowiecznych dziejów ziem południoworuskich, które zostały pomieszczone w Synopsisie kijowskim. Zwrócenie uwagi zarówno na źródła wiedzy historycznej do kompilacji z 1674 r., jak i ustalenie jej prawdopodobnego autorstwa (Innocenty Gizel). Prześledzona zostanie z jednej strony ewolucja ideowa tego wschodniosłowiańskiego tekstu historiograficznego, z drugiej zaś jego ideologiczny wymiar.
Zóe, katalaktus, Munak, Gyrgir, Máría – dwór bizantyński w przekazie sag królewskich
Saga o Haraldzie Sigurdarsonie to jedna z najbarwniejszych pośród sag królewskich. Jej wyróżniającą się częścią jest opis dokonań tego późniejszego norweskiego króla w czasie służby najemniczej, jaką pełnił w Bizancjum w latach 30. i 40. XI wieku, a wcześniej na Rusi, walcząc przeciwko państwu Mieszka II. Opis ten daje wgląd w historyczne – choć częściowo niekoniecznie takie – wyobrażenia mieszkańców średniowiecznej Północy na temat bizantyńskiego dworu, a przede wszystkim jego kluczowych postaci (m.in. cesarzowa Zoe i jej małżonkowie), odgrywających niemałą rolę w narracjach, które ostatecznie uformowały wizerunek Haralda w średniowiecznej pamięci kulturowej Skandynawów. Celem referatu jest ukazanie sposobu, w jaki ukształtowana jest w sagach charakterystyka tychże postaci, a tym samym bizantyńskiego dworu, oraz przyjrzenie się temu, w jakim stopniu odległa geograficznie i czasowo rzeczywistość historyczna odzwierciedla się w islandzkich narracjach z XIII i XIV wieku.
